Karıncalar ve Vektör

R R Karıncaların yiyecek aramak için çok uzak mesafelere gidip tekrar yuvalarına dönebilmeleri araştırmacıların dikkatlerini son yıllarda bu konuya yöneltmelerine yol açtı. Karıncalardaki bu yön bulma kabiliyeti (navigasyon), özellikle Büyük Sahra’da yaşayan çöl karıncasında bariz bir biçimde ortaya çıkıyor. Bu karınca türü, çorak çöl ortamında yüzlerce metre yolu aşıp tekrar yuvasına dönmeyi başarıyor. Alman ve İsviçreli biyolog ve zoologlardan oluşan bir grup bilim adamı, onlardaki bu özelliği arabalardaki kilometre saatine benzetiyorlar. Karıncalar şaşmaz bir biçimde aynı mesafeyi gidip gelebiliyorlar. Sahra çölü karıncaları yön bulmada yol entegrasyon sistemini kullanırlar. Bu sistemde karınca, yuvadan çıktıktan sonra yaptığı yürüyüş ve dönüş hareketlerinin toplamını, yuvaya olan uzaklığını hesaplamak için kullanır. Bir dizi matematik işlemi bu sırada yapılır. Karınca, yuvasına olan mesafeyi küçük segmentlere böler; her bir segment uygun yön ve uzaklık vektörünü taşır. Bu vektörlerin toplamıyla yuvanın uzaklık ve yönünü veren ‘homing’ vektörü elde edilmiş olur. Sahra karıncasının ileri hareket ve dönüşlerini nasıl ölçtüğü ve bu hesapları nasıl yaptığı henüz açıklık kazanmış değil. Araştırmacılar, karıncalardaki yön bulma sisteminin özelliklerini, bu hayvanların inişli çıkışlı arazide yiyecek aramasını inceleyerek ortaya koymaya çalışıyorlar. Yapılan bir deneyde özel iniş ve çıkışlardan oluşan testere dişi şeklinde bir ortam hazırlanmış ve karıncalara bu bölümde yiyecek aramaları öğretilmiş; bu eğitilmiş karıncaların, düz yüzeyli bir alana konulduğunda yiyecek arama işini daha kısa mesafede yaptığı görülmüş. Bunun tersine düz alanda eğitilen karıncaların ise, engebeli alana konulduğunda öncekine göre daha uzun yürüyüş yaptığı saptanmış. Her iki deneyle karıncaların yiyeceği bir önceki eğitimlerine göre asıl uzaklığında değil, onun düz plan üzerine yansıyan mesafesinde aradıkları keşfedilmiş. R R Araştırmacılar bu gözlemlerden şu sonucu çıkarmış bulunuyorlar: Karıncalar yönlerini, engebeli arazide katettikleri gerçek mesafeye göre hesaplamazlar. Onun yerine hareketlerini hayalî bir plana koyar ve bu planda yuvaya göre pozisyonlarını kaydederler. Böylece, arazideki dalgalanmaları gözardı ederek, gitmek istedikleri noktayı bulurlar. Üstelik, yuvalarına dönüşü genellikle farklı yoldan yaptıkları halde, yine de yuvalarına şaşırmadan ulaşırlar. Berlin Üniversitesi biyologları bu konuda yoğun araştırmalar yapmakta. Karınca yön bulma sistemleri hakkında birkaç teori daha ortaya atılmış bulunuyor; ve konu bu teoriler ekseninde de ele alınıp inceleniyor. Bu hayvanların üç boyutlu sistemlerdeki davranış tipleri uygun deney şartlarında gözlemleniyor ve aynı yol bulma kalıbını burada da kullanıp kullanmadıkları merak ediliyor. Bilim dünyası halen karıncaların minicik beyinlerinde yaptıkları bu işlemlerin nasıl gerçekleştirildiğini çözmeye çalışıyor. Biz insanlar bile daha önce gittiğimiz bir yere tekrar giderken kaybolabildiğimiz halde, bu minik çalışkan hayvanlar kendilerine verilen bu özellik sayesinde yollarını şaşmaz bir şekilde bulabiliyorlar.